Hòa giải trong tố tụng dân sự

Hòa giải là một trong những nguyên tắc quan trọng nhất của tố tụng dân sự Việt Nam. Trong nhiều vụ việc, hòa giải không chỉ giúp tiết kiệm thời gian, chi phí mà còn giữ gìn được quan hệ giữa các bên – điều mà một bản án thắng – thua khó có thể làm được. Dưới đây là những điểm cốt lõi cần hiểu đúng về hòa giải trong dân sự.

1. Cơ sở pháp lý của hòa giải

Hòa giải trong tố tụng dân sự được quy định chủ yếu tại:

Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 (BLTTDS), đặc biệt từ Điều 205 đến Điều 211.
Một số văn bản liên quan về hòa giải cơ sở, hòa giải thương mại.

Theo luật, Tòa án có trách nhiệm tiến hành hòa giải trong hầu hết các vụ án dân sự, trừ các trường hợp không được hòa giải hoặc không tiến hành hòa giải được.

2. Nguyên tắc hòa giải

Trong thực tế hành nghề, luật sư luôn nhắc khách hàng nắm chắc 4 nguyên tắc sau:

Tôn trọng sự tự nguyện của các bên
Không ép buộc, không đe dọa, không gây sức ép. Bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải dựa trên sự tự nguyện.
Nội dung thỏa thuận không được vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.
Bảo đảm bí mật thông tin
Những gì các bên trình bày trong hòa giải không được dùng chống lại họ nếu hòa giải không thành.
Thỏa thuận thành sẽ được Tòa án công nhận
Giá trị pháp lý tương đương bản án và được thi hành theo Luật Thi hành án dân sự.

3. Các trường hợp không được hòa giải

Theo Điều 206 BLTTDS, không được hòa giải đối với:

Yêu cầu đòi bồi thường thiệt hại gây ra do tài sản Nhà nước bị xâm phạm.
Các vụ án phát sinh từ giao dịch dân sự vi phạm điều cấm của luật hoặc trái đạo đức xã hội.
Một số vụ việc liên quan đến hộ tịch, nhân thân không thể thỏa thuận (ví dụ: yêu cầu tuyên bố một người mất năng lực hành vi dân sự…).

4. Các trường hợp không tiến hành hòa giải được

Theo Điều 207 BLTTDS, dù thuộc loại “được hòa giải”, nhưng không tiến hành hòa giải được trong các trường hợp:

Đương sự không thể tham gia hòa giải được vì lý do chính đáng (ốm nặng, ở nước ngoài…).
Một bên đề nghị không hòa giải.
Đương sự là người mất năng lực hành vi dân sự trong vụ án ly hôn.
Một trong các bên cố tình vắng mặt nhiều lần.

5. Quy trình hòa giải tại Tòa án

Từ thực tế tham gia nhiều vụ việc, quy trình thường gồm:

(1) Chuẩn bị hòa giải

Thẩm phán triệu tập hợp lệ các bên.
Luật sư tư vấn trước cho khách hàng về phương án, biên độ thỏa hiệp.

(2) Phiên hòa giải

Thẩm phán phân tích quyền – nghĩa vụ, hậu quả pháp lý nếu vụ án tiếp tục xét xử.
Các bên trình bày quan điểm.
Luật sư đưa ra giải pháp dung hòa (nếu phù hợp lợi ích khách hàng).

(3) Kết quả

Hòa giải thành → lập biên bản → Tòa án ra quyết định công nhận.
Hòa giải không thành → vụ án chuyển sang giai đoạn xét xử.

6. Lợi ích của hòa giải trong dân sự

Từ góc nhìn nghề nghiệp, hòa giải thường là giải pháp “khôn ngoan” nhất nếu có thể đạt được:

Giảm chi phí tố tụng, luật sư, giám định, định giá.
Rút ngắn thời gian giải quyết (tính theo tuần, không phải theo năm).
Giữ gìn quan hệ – đặc biệt quan trọng với tranh chấp gia đình, hàng xóm, đối tác kinh doanh.
Giảm rủi ro pháp lý vì phán quyết do chính các bên thống nhất, không phụ thuộc nhận định chủ quan của Tòa.

Ví dụ:

Anh A và chị B ly hôn, tài sản chung lớn nhất là căn nhà trị giá khoảng 10 tỷ đồng. Cả hai đều muốn giữ nhà, không ai đồng ý nhường. Nếu đưa nhau ra Tòa, khả năng cao Tòa sẽ định giá – bán rồi chia đôi hoặc giao cho một bên sở hữu nhưng phải thanh toán giá trị cho bên kia.

Vấn đề là:

Giá ngạch 10 tỷ → án phí sơ thẩm dân sự có giá ngạch rất cao (khoảng 112–120 triệu đồng).
Nếu Tòa buộc bán đấu giá thì giá bán có thể thấp hơn giá thị trường, dẫn đến thiệt cho cả hai (vừa không giữ được nhà, vừa thiệt hại kinh tế, chưa kể phải đóng giá ngạch cao).
Thời gian giải quyết có thể kéo dài từ 6–12 tháng hoặc hơn.

Trong khi đó, nếu tự hòa giải được thì sẽ tiết kiệm cả về kinh tế và thời gian. Hai bên có thể tự bán hoặc cho thuê rồi chia lợi nhuận hoặc thỏa thuận khác.

7. Khi nào không nên hòa giải? (góc nhìn thực tiễn)

Có ba tình huống tôi thường khuyên khách hàng không nên hòa giải:

Bên kia thiếu thiện chí, cố tình kéo dài để trì hoãn.
Chứng cứ của mình rất mạnh, khả năng thắng kiện cao và hòa giải sẽ làm mất lợi thế.
Vụ việc có yếu tố gian dối, chiếm đoạt, cần xử lý bằng cơ chế pháp lý chặt chẽ.

Kết luận

Hòa giải là công cụ giúp giải quyết tranh chấp dân sự một cách văn minh, linh hoạt và hiệu quả. Tuy nhiên, hòa giải chỉ thực sự phát huy khi các bên trung thực, thiện chí và có sự tư vấn chuẩn xác từ luật sư. Việc hiểu rõ quy định và chiến lược hòa giải sẽ giúp bạn chủ động hơn trong mọi vụ việc dân sự.